terminologia renesans/barok

camera obscura

pierwowzór aparatu fotograficznego. Skrzynka z otworkiem w przedniej ścianie, z matową szybą w tylnej, na której powstaje odwrócony obraz ustawionego przed otworem przedmiotu;

heraldyka

nauka pomocnicza historii badająca początki, rozwój, znaczenie prawne oraz zasady kształtowania się herbów

symbol i alegoria

środki stylistyczne. Łączy je tylko to, że nie są rozumiane dosłownie. Alegoria ma sens jednoznaczny, ustalony; tylko jedno znaczenie, które każdy rozumie. Symbol cechuje wieloznaczność

personifikacja

przypisywanie przedmiotom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich; też: przedstawianie w postaci ludzkiej pojęć, zjawisk przyrody itp

artes liberales

dziedziny nauki stanowiące podstawę wykształcenia, też przedmioty wykładane w szkołach starożytnego Rzymu i w średniowiecznej Europie

kontrreformacja

odpowiedź (walka) Kościoła na postulaty reformacji(kalwinizmu, luteranizmu, anglikanizmu). zapoczątkowana na soborze w Trydencie 1545 - 1563 , który został zwołany za pontyfikatu Pawła III

reformacja

ruch religijny w Europie w XVI w. o podłożu społecznym, który dążył do wprowadzenia reform w Kościele katolickim i doprowadził do wyodrębnienia się Kościołów protestanckich

anglikanizm

wyznanie chrześcijańskie rozpowszechnione zwłaszcza w Anglii, uznające króla za głowę Kościoła

kalwinizm

wyznanie protestanckie, stworzone na bazie systemu teologicznego Jana Kalwina w XVI wieku, głoszące m.in., że o zbawieniu lub potępieniu człowieka decyduje przeznaczenie, oraz szerzące rygorystyczną etykę

plateresco

styl w sztuce hiszpańskiej XV–XVI w., głównie w architekturze, charakteryzujący się obfitością misternych dekoracji

portret trumienny

portret osoby zmarłej, umieszczany dawniej na trumnie tej osoby. Portrety trumienne były malowane farbami olejnymi na blasze. Najczęściej miały one charakterystyczny wieloboczny kształt krótszego boku trumny. Kultura sarmacka

emblemat

gatunek będący symbiozą sztuki plastycznej i słownej był niezwykle popularny w okresie renesansu i baroku.

tenebryzm

sposób ujęcia światła na obrazie, polegający na zastosowaniu ciemnego tła i wydobyciu z niego postaci za pomocą ostrego światłocienia

żupan

staropolski ubiór męski noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami

kreza

suto marszczony albo plisowany z cienkiej tkaniny lub koronki usztywniony kołnierz, noszony w XVI i XVII wieku

kontusz

staropolski wierzchni strój męski, długa suknia zapinana z przodu, z rozciętymi rękawami

malarstwo iluzjonistyczne

sposób malowania wywołujący złudzenie, iż ukazane na dwuwymiarowej powierzchni przedstawienie jest trójwymiarowe; malarstwo dające iluzję rzeczywistości

sztukateria

dekoracja ścian, sklepień itp. wykonana w gipsie lub stiuku

feston

motyw dekoracyjny w formie podwieszonej girlandy lub draperii

gzyms

dekoracyjna, najczęściej wyprofilowana pozioma listwa wystająca poza lico ściany

fronton

niski szczyt nad portykiem, o różnym kształcie, ograniczony krawędziami bocznymi dachu dwuspadowego

naczółek

szczyt trójkątny, przerwany, segmentowy, gierowany lub wolutowy, wykorzystywany jako górne zamknięcie ściany budynku lub jej części. Niekiedy naczółek może odnosić się do zwieńczenia otworu okiennego lub drzwiowego

portyk

przednia część budowli przed wejściem głównym, z rzędem kolumn

aedicula

mała świątynia przypominającą kapliczkę, w której znajdowała się statua lub wizerunek bóstwa

konfesja

we wnętrzu świątyni grobowiec męczennika, świętego lub przedsionek prowadzący do jego grobu umieszczonego pod głównym ołtarzem

baldachim

daszek wykonany z kamienia, metalu lub drewna i umieszczany nad ołtarzem, amboną, nagrobkiem lub rzeźbą

cyborium

w kościele katolickim ażurowa obudowa ołtarza, składająca się zazwyczaj z 4 kolumn podtrzymujących baldachim

kolumna

wysoki słup o kolistym przekroju, na którym wspiera się strop jakiegoś budynku

pilaster

płaski filar przyścienny pełniący funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną

pas kontuszowy

szeroki, ozdobny pas jedwabny, noszony przez szlachtę polską na kontuszu

szezlong

kanapa w kształcie wydłużonego fotela, na której można odpoczywać w pozycji półleżącej

Chinoiserie

elementy i motywy dalekowschodnie, głównie chińskie, w sztuce europejskiej

empire

odmiana klasycyzmu w sztuce rozwinieta we francji za Nepoleona I. Okazałość, zdobienia, masywność, dostojność, wysokie sufity i okna

kandelabr

świecznik, dwu- lub kilkuramienny, zdobiony zarówno motywami ornament., jak i elementami figur.;

kartusz

ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., często podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta, ptaki itp. Jeden z najpopularniejszych motywów dekor. w sztuce eur. XV—XIX w

ryzalit

wysunięta część fasady budynku na wysokości wszystkich kondygnacji, usytuowana pośrodku lub w narożach elewacji

róg obfitosci

mit.gr. róg kozy Amaltei, który wypełniał się obfitością pokarmów; w ikonografii symbol obfitości

rocaille

ornament w kształcie małżowiny lub muszli

ornament malżowinowy

motyw dekoracyjny w kształcie małżowiny usznej. Największa popularność w XVII w (barok)

płycina

płaszczyzna wklęsła lub wypukła, ujęta w profilowane ramy, będąca elementem podziału ścian, boazerii, powierzchni mebla itp

supraporta

ozdobny element architektoniczny umieszczony nad drzwiami, wypełniony dekoracją rzeźbiarską, freskową lub malowaną na płótnie, zwykle ujętą stiukowym lub drewnianym obramieniem

rollwerk

ornament oparty na motywie taśmy imitującej blachę, o zakończeniach lekko podwiniętych lub zwiniętych spiralnie, stosowany w obramieniach otworów i tablic

putto

naga, pulchna postać chłopczyka, występująca jako motyw dekoracyjny w malarstwie i rzeźbie

panoplia

motyw dekoracyjny skomponowany z elementów uzbrojenia, sztandarów i proporców XVIII i XIX w (barok i klasycyzm)

plafon

malowidło na tynku, płótnie lub dekoracja stiukowa zajmujące centralną część sufitu lub sklepienia; też: sufit albo sklepienie z takim malowidłem lub dekoracją

kamea

szlachetny albo półszlachetny kamień z wypukłą rzeźbą jaśniejszą od tła

lambrekin

element dekor. w formie pasa tkaniny wyciętego w zęby, zdobionego galonem, frędzlami i chwastami, stosowany jako krótka firanka lub obramienie zasłon, baldachimów itp.; szczególnie popularny w XVI-XVIII w

drzeworyt

jest rodzajem druku wypukłego, polegającym na wycięciu rysunku w drewnianym klocku, pokryciu farbą i odbiciu na papierze

intarsja

technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewnianych innymi gatunkami drewna; też: ozdoba wykonana tą techniką

boniowanie

dekor. opracowanie lica muru kam. przez profilowanie zewn. krawędzi poszczególnych ciosów lub naśladowanie tego w tynku.

rustyka

dekoracyjne wykończenie ściany budynku okładziną z chropowato obciosanego kamienia na wzór naturalnego łomu kamiennego, stosowane w architekturze renesansu i baroku

sangwina

miękka, czerwonobrunatna kredka

sfumato

w malarstwie olejnym: łagodne przejście z partii ciemnych do jasnych dające mgliste, niebieskawe efekty

porcelana

masa ceramiczna używana m.in. do wyrobu delikatnych naczyń stołowych lub przedmiotów artystycznych

puncowanie

technika wykańczania przedmiotów metalowych polegająca na opracowaniu powierzchni lub jej fragmentów puncą, w celu uzyskania wyrazistej dekoracji

miedzioryt

technika druku wklęsłego, polegająca na ryciu rysunku na płycie miedzianej, wypełnieniu go farbą i odbiciu na papierze

bozzetto

trójwymiarowy szkic rzeźbiarski, powstający zazwyczaj na bazie projektu rysunkowego. Bozzetto jest wykonywane w małej skali z wykorzystaniem miękkich i nietrwałych materiałów, takich jak glina, wosk czy gips

akwaforta

technika grawerowania w miedzi w ktorej artysta wykorzystuje kwas do trawienia metalu, tworzac w ten sposob wglebienia w plycie

akwatinta

technika, która pozwala na uzyskanie płaskich obszarów tonalnych na płycie miedzianej. Poprzez pokrycie płyty specjalną żywicą i wygrzewanie jej, artysta tworzy delikatne wzory, które po nałożeniu farby dają efekt podobny do akwareli

gwasz

farba wodna z domieszką kredy lub bieli

marmoryzacja

okładzina imitująca marmur

kruzganek

«korytarz obiegający budynek, oddzielony od niego rzędem kolumn

loggia

kryty balkon w postaci wnęki w ścianie budynku». «pomieszczenie otwarte na zewnątrz arkadami, charakterystyczne dla pałaców renesansowych

amfilada

układ pomieszczeń, które połączone są ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii. Rozwiązanie takie popularne było w renesansie czy baroku i chętnie stosowano je w polskich pałacach oraz dworach.

antresola

miejsce wydzielone stropem w górnej części wysokiego pomieszczenia i nieodgrodzone od wnętrza ścianami, do którego prowadzą schody

serliana

okno tzw weneckie, z 3 otworami, z których środkowy jest szerszy od pozostałych i zamknięty łukiem

belweder

pawilon ogrodowy, willa lub pałac, usytuowane na wzniesieniu

tambur

cylindryczna lub wieloboczna podstawa kopuły. Często w ścianach umieszczane były okna, będące głównym źródłem światła dziennego, które doświetlały przestrzeń pod kopułą

porte-fenetre

okno sięgające do podłogi, charakterystyczne dla architektury pałacowej XVIII–XIX w.

mezzanino

arch. półpiętro, niska kondygnacja między piętrami, zwykle między parterem a pierwszym piętrem, lub stanowiąca ostatnią kondygnację; występowało najczęściej w nowożytnej architekturze pałacowej; przeznaczone na pokoje dla służby, dzieci lub gościnne.

piano nobile

kondygnacja pałacu mieszcząca apartamenty reprezentacyjne, wyróżniająca się od pozostałych wysokością, wielkością okien oraz bogatszą dekoracją

oficyna

boczne skrzydło kamienicy lub budynek stojący za kamienicą frontową» «skrzydło pałacu lub budynek w pobliżu pałacu czy dworu, zwykle o przeznaczeniu gospodarczym

patio

niewielki dziedziniec wewnątrz domu, pałacu

palazzo in fortezza

jest specyficznym rodzajem pałacu, posiadającym cechy obronne. Idea tego typu budowli narodziła się w okresie renesansu we Włoszech (stąd włoska nazwa) i rozpowszechniła się w Europie.

entre cour et jardin

układ barokowej zabudowy pałacowej, w którym główny budynek znajdował się pomiędzy honorowym dziedzińcem a częścią ogrodową

bazylika

wielonawowy kościół chrześcijański zbudowany na planie prostokąta

kosciol halowy

kościół o nawach jednakowej wysokości, krytych wspólnym dachem

cour d'honneur

reprezentacyjny dziedziniec przed pałacem lub zamożnym budynkiem mieszkalnym we Francji

oranżeria

pomarańczarnia, szt. ogrod. budowla ogrodowa, najczęściej prostokątna, jednokondygnacyjna, z dużymi oknami na południe; ogrzewana. Oranżerie służyły do uprawy roślin egzotycznych

tappiserie

Dekoracyjne pokrycie ścian, wykonane z tkaniny.

arras

artystyczna tkanina ścienna, naśladująca obraz, wyrabiana w średniowiecznych manufakturach

wielki porzadek

uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji, pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu wieńczącego do skali porządku występującego w układzie ściany.

porzadek spietrzony

na każdej kondygnacji występuje inny porządek mały, z zastosowaniem reguły „im wyżej tym lżej” – czyli najniżej porządek „najcięższy” – toskański, wyżej dorycki, joński, koryncki, a na samym szczycie kompozytowy.

bastion

element dawnej fortyfikacji mający formę wieloboku o otwartej podstawie, budowany na wysuniętych narożnikach ciągu murów lub umocnień, pozwalający na obronę przez ostrzał

ogrod angielski

ogród stwarzający wrażenie naturalnie nieuporządkowanego i dzikiego, pełen tajemniczych zaułków, w którym postawiono posągi, sztuczne ruiny, świątynie

ogrod francuski

rozległy ogród wokół pałacu, w którym panuje porządek i symetria, drzewa i krzewy są przystrzyżone, fontanny i rzeźby rozmieszczone zgodnie z projektem twórcy ogrodu

pawilon

lekka, niewielka budowla wywodząca się z altany wykorzystywana w architekturze ogrodowej, XVI- XIX wieczne ogrody

pergola

konstrukcja ogrodowa złożona z drewnianych lub metalowych słupów, na których zamontowana jest krata tworząca podporę dla roślin pnących

klomb

kawałek gruntu obsadzony kwiatami lub dekoracyjnymi krzewami, mający kształt figury geometrycznej

boskiet

regularna lub swobodna kompozycja złożona z drzew, imitacja lasu w ogrodzie, występujący w ogrodach barokowych»

buduar

wytwornie umeblowany i wykwintnie ozdobiony, niewielki pokój zajmowany przez panią domu

caravaggionizm

realistyczny kierunek w malarstwie barokowym, Charakteryzował go m.in. kontrastowy światłocień, intensywny koloryt, śmiałe skróty perspektywiczne

figura serpentinata

kompozycja figuralna, ujmująca kulminacyjny moment ruchu i akcji, charakteryzująca się takim ułożeniem ciał postaci, że tworzą one rodzaj spirali

poza sansovinowska

w rzeźbie przedstawienie zmarłego w pozycji leżącej na boku, z korpusem podpartym na przedramieniu oraz ugiętą nogą w kolanie. Jest to typ przedstawienia stworzony przez włoskiego rzeźbiarza Andreę Sansovina

luminizm

sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry światła

iluzjonizm

dążenie do oddania, możliwie najwierniejszego, złudzenia rzeczywistości iluzjonizm występował głównie w malarstwie ściennym