rozdział II

reguła superficies solo cedit

to, co jest na powierzchni, przypada gruntowi

według Ulpiana termin prawo

wywodzi się ze sprawiedliwości

definicja prawa Celsus

prawo jako sztuka stosowania tego co dobre i słuszne

nadrzędnymi zasadami prawa wg. Ulpiana są

żyć szlachetnie, innym nie szkodzić, dać każdemu, co mu się należy

ius

sfera działania ludzi dozwolona i chroniona przez państwo

fus

sfera działania człowieka dozwolona i chroniona przez religię

iniura

bezprawie

nefas

wykroczenie poza sferę faz

leges

prawo stanowione

mos maiorum

prawo zwyczajowe

zasada terytorialności

norma prawna obowiązuje osoby znajdujące się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności danego państwa (współcześnie obowiązuje)

zasada personalności

obywatel danego państwa, niezależnie od tego, gdzie się znajdował, musiał posługiwać się prawem swojej civitas

ius civile

prawo obywateli

ius peregrinorum

prawo cudzoziemców

ius gentium

prawo narodów, wywodziło się z potrzeby zapewnienia ochrony prawnej między Rzymianami i obcymi

podział na 2 warstwy prawa:

1. prawo dotyczące wyłącznie obywateli rzymskich ius civile lub ius Quiritium 2. prawo mające zastosowanie wobec wszystkich ludzi, zwane ius gentium

ius civile dotyczyło

zarówno prawa prywatne jak i publiczne, z biegiem czasu zaczęto termin ten odnosić do prawa prywatnego

ius civile stanowiło

najdawniejszą warstwę prawa rzymskiego

cechy charakterystyczne ius civile

formalizm i przywiązanie do tradycji

ius civile określane jest niekiedy jako

ius strictum

negotia stricti iuris

czynności prawne wywodzące się z ius civile

akty negotia stricti iuris w prawie archaicznym

1. czynności dokonywane z użyciem spiżu i wagi (per aes et libram) 2. sponsio 3. legis actiones

per aes et libram

czynności dokonywane z użyciem spiżu i wagi, wypowiadanie ściśle oznaczonych słów i dokonywane symbolicznych gestów, w obecności 5 świadków i trzymającego wagę libripensa

sponsio

przyrzeczenie wykonania w przyszłości określonego świadczenia poprzez zapytanie wierzyciela i odpowiedź twierdzącą dłużnika z użyciem wyrazu wypowiedzianego w pytaniu

legis actiones

formuły wypowiadane przed pretorem w najdawniejszym rzymskim postępowaniu sądowym

leges

ustawy zgromadzeń ludowych, po lex Hortensia też zgromadzeń plebejskich

ius civile rozwijało się przez

działalność ustawodawczą, leges, consuetudo, przenikanie norm wykształconych w ius gentium i w edykcie pretorskim oraz działalność interpretacyjną prawników

consuetudo

zwyczaj

interpretadio prudentium

działalność interpretacyjna prawników

duże znaczenie w prawie rzymskim

twórczej wykładni (interpretatio)

ius gentium

uregulowania prawne wspólne wszystkim ludziom, mniej formalistyczna i bardziej elastyczna od ius civile

w ramach ius gentium kształtowała się ochrona

większości nieformalnych aktów prawnych

w warstwie ius gentium wykształcił się

proces formułkowy, powstały kontrakty konsensualne i realne, które stały się podstawą rozwiniętego obrotu gospodarczego

większość instytucji które przeniknęły z prawa rzymskiego do współczesnych systemów prawnych wywodziła się z

ius gentium

ius honorarium

prawo tworzone przez pretorów

ius honorarium to

żywy głos prawa cywilnego (Marcianus)

senatus consulta

uchwały senatu

różnice między tymi ius

się zacierały np. od 212 kiedy cesarz Karakalla nadał obywatestwo prawie wszystkim obywatelom imperium

ius vetus

prawo dawne, ius civile, ius gentium, ius honorarium

ius novum

prawo nowe, prawo tworzone przez cesarzy

ius aequum

normy przy których stosowaniu należało uwzględniać kryteria z pogranicza prawa i etyki takie jak zasada słuszności czy dobrej wiary

ius strictum

normy prawne, które powinny być przestrzegane bardzo rygorystycznie

ius strictum wiązało się z

najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego ius civile

zasadę ius strictum wyrażała paremia

dura lex sed lex oparta na wypowiedzi Ulpiana

dura lex sed lex

twarde prawo ale prawo

ius aequum wiązało się

głównie z prawem tworzonym przez pretorów

krytycyzm ius strictum przejaw paremia

summum ius summa iniuria

summum ius summa iniuria

najwyższe prawo może prowadzić do najwyższego bezprawia

łagodzenie rygoryzmu prawnego

poprzez skargi pretorskie, zarzuty na korzyść pozwanego

reguła Katona

dotyczyła ważności legatów testamentowych, opierała się na przeświadczeniu, że czynność nieważna od samego początku nie może być następnie uzdrowiona

favor testamenti

wykładnia testamentu powinna zmierzać do utrzymania go w mocy

ratio decidendi

powód rozstrzygnięcia

ius publicum

prawo publiczne

ius privatum

prawo prywatne

ustawa XII tablic jako

źródło zarówno prawa prywatnego jak i publicznego

prawo publiczne

normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego (Ulpian)

prawo prywatne

normy, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek (Ulpian)

kryterium podziału na prawo publiczne i prywatne stanowi

utilitas

utilitas

różnica interesu, którego ochronę ma na celu dana norma prawna

prawo publiczne obejmowało

całokształt norm dotyczących organizacji i działalności państwa

prawo prywatne obejmowało

stosunki między osobami (głównie fizycznymi) tak rodzinne jak i majątkowe, czy własność, zaciąganie zobowiązań, dziedziczenie

ius dispositivum

normy względnie wiążące, prawo prywatne

ius cogens

normy bezwzględnie wiążące, prawo publiczne

actiones in rem

stosunki prywatnoprawne chronione za pomocą skarg powództw rzeczowych

actiones in personam

stosunki prywatnoprawne chronione za pomocą skarg powództw osobowych

podział actiones na rem i personam

występował już w archaicznym postępowaniu sądowym, wg. Gaiusa najistotniejszy podział skarg

actio in rem jest stosowana

gdy powód zmierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną lub jakieś inne prawo skuteczne wobec wszystkich

prawo chronione skargą actio in rem jest skonstruowane jako

prawo władcze, bezwzględne, jest skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)

skuteczne wobec wszystkich

erga omnes

za pomocą actiones in rem były chronione

własność rzeczy materialnych, władza nad osobami wolnym (ojcowska, mężowska, nabyta w drodze mancypacji) oraz tutela

actiones in rem były stosowane również

przez dziedzica cywilnego który żądał wydania spadku od osoby która tym dziedzicem nie była oraz w przypadku naruszenia praw na rzeczy cudzej takich jak. służebności czy zastaw

uprawnienie chronione skargą in rem

podąża za rzeczą

actio in personam, czyli skargi powództwa względem osoby były

skuteczne wobec określonych osób (inter partes)

actio in personam chroniła

zobowiązania

w prawie rzymskim okresu republiki i pryncypatu można spotkać 2 kompleksowe urzędowe zbiory prawa:

ustawa XII tablic i edykt pretorski

tekst ustawy XII tablic

się nie zachował, prawdopodobnie uległ zniszczeniu podczas najazdu Gallów na początku IV w.p.n.e.

nasze wiadomości o ustawie XII tablic opierają się

na przekazach pośrednich

postępowanie odtwarzające zaginiony tekst na podstawie przekazów pośrednich

palingenezja

tablice 1 do 3

prawo procesowe

tablice 4 i częściowo 5

wewnętrzna organizacja rzymskiej rodziny

częściowo tablica 5

spadkobranie

tablica 6

stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi

tablica 7

prawa sąsiedzkie

tablica 8

przestępstwa naruszające interes obywatela

tablice 9 do 10

niektóre normy prawa sakralnego i publicznego

tablice 11 i 12

różne normy

ustawa 12 tablic formalnie obowiązywała

do czasów Justyniana

pierwsza część edyktu

zawierała zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem

druga część edyktu oraz trzecia

przedstawiały poszczególne przypadki udzielania przez pretora ochrony prawnej przez udzielenie skargi powództwa

część 4 edyktu

przedstawiała sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

część 5 edyktu

zajmowała się udzielaniem ochrony prawnej przez pretora w trybie pozaprocesowym

Gaius podzielił prawo na

dotyczące osób, rzeczy i skarg (personae, res, actiones) a rzeczy na m.in. materialne i niematerialne (corporales i incorporales)

system pandektowy

przełom XVIII i XIX wieku, charakteryzowało go wyodrębnienie „części ogólnej prawa cywilnego” (podmioty stosunków prawnych pojęcie rzeczy oraz czynności prawne). W części szczegółowej: prawo rzeczowe, rodzinne, zobowiązania i spadkowe (popularny)

zdarzenia prawne

zdarzenia wywołujące skutki prawne

działania

zdarzenia prawne zależne od wolu ludzkiej

czyny niedozwolone

działania niezgodne z obowiązującym prawem

czynności prawne/ akty prawne to działania

zgodne z obowiązującym prawem

czynność prawna

oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

czynności formalne

w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie, inaczej powodowało nieważność czynności

czynności formalne np.

czynności dokonywane przy użyciu spiżu i wagi: mancipatio, nexum, formalny akt umorzenia zobowiązania oraz czynności in iure cessio czyli pozorny proces windykacyjny, sponsio, stipulatio

mancipatio

najstarsza forma kupna sprzedaży

nexum

archaiczna forma pożyczki

czynności nieformalne

do swojej ważności nie wymagały odpowiedniej formy a konsensusu stron

czynności nieformalne np.

kontrakty konsensualne

czynności jednostronne

do dokonania danej czynności wystarczy oświadczenie woli tylko jednej strony

czynności jednostronne np.

sporządzenie testamentu, zawłaszczenie, porzucenie rzeczy

czynności dwustronne

wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron

czynności dwustronne np.

umowy np. stypulacja, kupno sprzedaż, pożyczka

czynności inter vivos

między żyjącymi, wywołują skutki za życia stron

czynności inter vivos np.

kupno sprzedaż, pożyczka

czynności mortis causa

na wypadek śmierci, następują dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej czynności np. legatum

czynności rozporządzające

powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności: zmniejszenie majątku, obciążenie, zniesienie obowiazującego prawa np. przeniesienie prawa własności

czynności zobowiązujące

rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej np. dotis promissio, mandatum, umowa kupna sprzedaży

dotis promissio

przyrzeczenie posagu w formie stypulacji

mandatum

zobowiązanie do wykonania zlecenia

czynności odpłatne

na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe np. w umowie kupna i sprzedaży, w umowie najmu

czynności nieodpłatne

tylko jedna ze stron odnosi korzyści majątkowe np. commodatum, darowizna

commodatum

bezpłatne korzystanie z rzeczy cudzej

czynności przyczynowe (kauzalne)

czynności których ważność uzależniona jest od istnienia przyczyny ich dokonania, czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo

czynności przyczynowe (kauzalne) np.

traditio w prawie archaicznym też mancipatio

traditio

przeniesienie własności na skutek nieformalnego wydania rzeczy; posag

czynności abstrakcyjne

ważne są niezależnie od istnienia causa, czynności formalne, ich zaskarżalność zależała jedynie od dochowania należytej formy

czynności abstrakcyjne np.

wszystkie czynności formalne, np. stipulatio (wypowiedzenie określonych słów)

czynności fiducjarne

powiernicze; strony przenosząc za pomocą mn, lub iic własność rzeczy prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej cp. zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduaciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa lub osoby.

elementy czynności prawnej

essentiala, naturalia i accidentalia negotii

essentiala negoti

istotne elementy treści czynności prawnrj

naturalia negoti

postanowienia wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie sprzedaży)

accidentalia negotii

postanowienia nietypowe, dodatkowe, najczęściej: warunek, termin, polecenie

warunek

zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej

czynność zawarta z dodaniem warunku jest ważna od

samego początku ale jej skuteczność jest ograniczona w czasie

nie były warunkami

zdarzenia przeszła i teraźniejsze (np. jeśli statek dopłynął szczęśliwie do portu) oraz niemożliwe do spełnienia (na początku powodowały nieważność, pod wpływem sabinianów uznawano je za niedodane)

warunek zawieszający

skutki czynności prawnej powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego niepewnego zdarzenia np. otrzymasz dyplom jeśli zdasz wszystkie egzaminy

warunek rozwiązujący

czynność prawna jest od razu skuteczna ale jej skuteczność ustaje po spełnieniu się przyszłego niepewnego zdarzenia np. możesz korzystać z pracy niewolnika dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż

warunku rozwiązującego nie można było dodać do

ustanowienia dziedzica

inny podział warunków:

potestatywne, kauzalne i mieszane

warunek potestatywny

kiedy spełnienie się tego przyszłego, niepewnego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego np. dostaniesz pierścień jeśli pojedziesz do Rzymu, jeśli się nie ożenisz dostaniesz spadek

warunek kauzalny

przypadkowy, gdy spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia nie zależy w ogóle od woli warunkowo uprawnionego np. sprzedam ci plony, jeśli będzie urodzaj

warunek mieszany

częściowo zależny od woli warunkowo uprawnionego np. dostaniesz dom, jeśli się ożenisz

warunek dodatni

zmiana dotychczasowego stanu rzeczy, np. dostaniesz niewolnika jeśli wyjdziesz za mąż

warunek ujemny

utrzymanie dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika, jeśli nie wyjdziesz za mąż

termin

zdarzenie przyszłe, ale zawsze pewne, od którego uzależniona jest skuteczność czynności prawnej

termin zawieszający

początkowy, gdy powstanie skutków cp. odsunięte jest w czasie do momentu spełnienia się tego pewnego przyszłego zdarzenia

termin rozwiązujący

skuteczność cp ustaje po upływie tego terminu, określony albo ścisłą datą (1 stycznia) alb pewnym zdarzeniem np. śmierć osoby czy opady deszczu

za terminy uważano też

zdarzenia które zazwyczaj następują np. osiągnięcie dojrzałości, urodzenie dziecka przez kobietę będącą w ciąży

polecenie

nakładał obowiązek określonego zachowania się np. wyzwolenie niewolnika, nie powodował ograniczenia skuteczności czynności prawnej

modus

polecenie

modus był dodawany do

czynności nieodpłatnych, jako darowizna, rozporządzenie ostatniej woli,

niewypełnienie polecenia przez osobę odnoszącą korzyści

nie powodowało ustania skuteczności takiej czynności

wykonanie polecenia

długo traktowane jako obowiązek moralny, w okresie późnego cesarstwa zaczęto ingerować, przeciwko takiej osobie udzielano skargi o zwrot osiągniętych korzyści lub o wypełnienie polecenia.

pod koniec republiki przy ocenie ważności czynności prawnej zaczęto

uwzgledniać nie tylko wolę formalnie wyrażoną w słowach i gestach ale również domniemaną intencję dokonującego czynności

pierwszy raz uwzględniono domniemaną intencję spadkodawcy w

causa Curiana

symulacja

czynność pozorowana, ma miejsce gdy strony umawiają się między sobą, że dokonana czynność prawna nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych.np. małżonkowie pozorowali rozwód żeby obejść zakaz darowizn

reservatio mentalis

jednostronnie zamierzona, nieujawniona jednak na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na założenia tego oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych, nie miała żadnego znaczenia prawnego (dokonana czynność była ważna)

error

mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości. mylne wyobrażenie co do obowiązującego prawa (error iuris) bądź nieznajomość prawa (ignorantia iuris) w zasadzie nie można było uchylić się od skutków cp dokonanej pod wpływem nieznajomości prawa

error facti

błąd dotyczący okoliczności faktycznych

pobudki które prowadziły do podjęcia czynności prawnej wg prawa pretorskiego

dolus, metus

dolus

podstęp, zachodził gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej, wg. ius civile była ważna, prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę

metus

groźba, gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą innej osoby, w świetle ius civile ważna, prawo pretorskie chroniło tak jak w przypadku dolus

konwersja aktu prawnego

wstawienie w miejsce nieważnej czynności inną czynność zmierzającą do podobnych skutków (np. utrzymanie w mocy nieważnego legatu windykacyjnego jako legatu damnacyjnego)

konwalidacja

konwalescencja, np. zabroniona między małżonkami darowizna stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy

ratihabitio

czynność prawna stawała się skuteczna po zatwierdzeniu jej przez samego działającego lub inną osobę np. zatwierdzenie czynności przez pupila który osiągnął dojrzałość

sposoby nabycia praw majątkowych

nabycie pierwotne i pochodne

pierwotne nabycie praw

gdy nie wywodzi się ch z praw poprzednika np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia

pochodne nabycie praw

gdy prawo nabyte wywodzi się z praw poprzednika np. przy mancipatio, traditio

nabycie pochodne podział

nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) i nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)

nabycie pod tytułem szczególnym

sukcesja syngularna, gdy za pomocą jakiejś czynności prawnej nabywa się jedno wyodrębnione uprawnienie

nabycie pod tytułem ogólnym

sukcesja uniwersalna, gdy za pomocą jednego zdarzenia prawnego nabywa się ogół praw i obowiązków jakie przysługiwały poprzednikowi np. spadkobranie, nabycie majątku żony która weszła pod manus

naturalnymi zastępcami pater familias byli

niewolnicy i osoby podległe jego władzy (teraz zastępstwo bezpośrednie)

zastępca pośredni

dokonywał czynność we własnym imieniu i dopiero w drodze nowej czynności przenosił skutki swych działań na osobę zastępowaną np. mandatariusz, negotiorum gestor